Monthly Archives: Mayıs 2021
Ermeni – Zaza/Alevi/Kızılbaş İlişkilerinde Tarihsel Bir Perspektif–Sait ÇETİNOĞLU
Sait Çetinoğlu:
Ermeni – Zaza/Alevi/Kızılbaş İlişkilerinde Tarihsel Bir Perspektif*
Ermeni -Zaza/Alevi/Kızılbaş ilişkilerinde tarihsel bir perspektif
Ermenilerin Diğer Osmanlı toplumlarıyla ilişkileri. Ermenilerin diğer Osmanlı toplumlarıyla olan ilişkileri aslında nüfus kayıtlarıyla tapu kayıtlarının karşılaştırılmasıyla çok net olarak ortaya çıkacaktır. Bu karşılaştırma aynı zamanda Ermenilerin kurtarılma hikayelerinin de aynası olacaktır. Bu durum, Ermeni Soykırımının yüz yıllık karanlığa gömülmesinin yanında, Pontos, Helen ve Asuri – Süryani soykırımlarından tarihsel coğrafyalarında yüz yıldır söz edilmemesi ve inkar edilmesinin anahtar unsurudur.
Sunumumuzun ilk bölümümde Ermenilerin tarihsel topraklarındaki durumu genel olarak ele alınacak, ikinci bölümde gerçekliğe dair Kızılbaş ve Ermeni taraflarının tanıklıklarına yer verilecektir.
20. Yy. (Soykırım) ve öncesinde Batı Ermenistan’ın genel durumu
fetih İslam’ın yayılmasının ana unsurudur- İslam’ın bu coğrafyada kurumlaşmasından itibaren Ermenilerin tarihsel topraklarında diğer unsurlarla olan ilişkileri artık asimetrik bir ilişkidir.
Bu olgu, Kürt toplulukları arasında olduğu kadar Zazalar arasında da değişiklik arz etmez. Ermenilerin Müslüman Zazalar ile Zazaların Alevi/Kızılbaş kesimleriyle olan ilişkilerinde nüans farkının olduğunu söylemek kolaylıkla mümkündür.
Bölgede Ermeniler için söylediklerimiz bölgede yaşayan Süryani, Elen, Pontos… gibi diğer Hristiyan halklar içinde aynen geçerlidir.
Ermeniler kendilerine dayatılan statüyü kabul ettikleri, itiraz etmedikleri ve kendilerine yüklenen mecburiyetleri (haraç) kabul etmeleri halinde bir sorun yoktur, “ilişki” sorunsuz devam eder. Kabul etmedikleri ya da itiraz durumunda Türkün, Kürdün, Alevi ya da Sünni olsun Zaza’nın… bir farkı yoktur .
Hristiyan ve Yahudi toplumları için bir lütuf olarak kabul edilen Millet sistemi, nizamnameler, Ermeni milli anayasası, Tanzimat ve ıslahat Üsküdar’dan öteye gidememiş. Ermeniler tarihsel topraklarında korunmasız bir durumla yüz yüze kalmışlardır.
Çoğunlukla kabul edilen bir söylemdir: Bardağın dolu tarafından bakmak. Evet, bu iyimser bir bakış açısıdır, çoğunlukla ferahlatmasına rağmen gerçeğin tamamına değil sadece bir yüzüne işaret eder. Bu kısa yazıda gerçeğin diğer yüzüne bardağın boş olan yüzü ile Ermeni- Zaza ilişkilerine Alevi/Kızılbaş penceresinden bakılarak bu ilişkiler irdelenecektir.
Acı gerçek bizi yükselten yalandan daha yararlıdır! Denmiştir.
Genellikle Ermeni – Kızılbaş ilişkilerinin sıcaklığından söz edilir diyelim ki doğrudur. O zaman Kızılbaş ağırlıklı Celali İsyanları sürecinde Ermenilerin tarihsel topraklarındaki kitlesel göçünü, İslamlaşmalarını Alevi inancına girmelerini açıklayamayız.
Kızılbaş toplumunda kadınların neden Ermenice konuştuklarını. Ermeni kızlarının neden çok küçük yaşta evlendirildiklerini açıklayamayız. Ermeniler silahsız ve savunmasız. Kaçırmak kolay başlık parası da yok.
Boğos Natanyan kendisinin Kürt Musa Bey tarafından tutuklanmasına ve yargılama sonunda sürgüne gönderilip, sürgünde ölümüne sebep olan Ermenistan’ın Gözyaşı başlıklı ünlü Dersim bölgesi raporunda, zavallılar diye nitelediği Dersimli Kızılbaş kadınlarının isimlerinin Maryam, Sırpuk, Markırit vs olduğunun altını çizer.
Yerevannian, Dersim’deki Kürt-Sünni “Hamidiye” silahlı grupları tarafından gerçekleştirilen 1890’lardaki katliamlar sırasında, bir takım Kızılbaş Alevi kabileleri, Sünni karşıtı bir konum benimsemiş ve Ermenilere karşı işlenen suçlara katılmaktan kaçınmışlardır derse de 1894-96 yıllarında Ermenilerin kitlesel katliamlarında birtakım Kızılbaşların yağmalara katılmasını da açıklayamayız. H.L. Kieser, katliamların Sünniler için dini temelli iktidar sorunu daha önemli rol oynarken, aleviler için maddi anlamda çıkar sağlayabilecekleri bir sosyal patlama niteliği taşıdığının altını çizer. 1877-78 Osmanlı Rus savaşı sürecinde savaşa katılan Kızılbaş Hormek aşiretinin Kiğı’daki Ermeni topraklarının müsaderesini münferit olay olarak mı değerlendireceğiz. Bilindiği gibi Soykırım öncesi Ermeni Sorununun can alıcı sorunu Toprak Sorunu yani el konulan Ermeni topraklarıydı.
Arsen Yarman’ın Ermeni din görevlilerinin Batı Ermenistan inceleme raporlarından hareketle 19. Yy Ermeni toplumunun tarihsel topraklarındaki acınası durumunu göz önüne serdiği çalışmasında Ermeni köylüsünün baş başa kaldığı soygun düzenini ve korunma vergisinin altını çizer “Ermeni köylüsü, 1870’lerde iyice yoğunlaşan hafir gibi uygulamalarla da bunalmış durumda¬dır . Anahide Ter Minassian ise hafirin, Kürt göçebe aşiretlerinin Ermeni köylülerinden aldıkları haraç benzeri bir vergi olduğunu ve tam olarak korunmalık anlamına geldiğini belirtir. Buna göre Kürt aşiretler, Ermeni köy-lülerden onlara saldırmama ya da başka saldırganlara karşı onları koruma karşılığında bu vergiyi almaktadırlar.”
Dönemin önemli araştırmacılarından Karekin Sırvantsdyants Toros Ahpar Ermenistan Yolcusu başlıklı raporunda, Dersim’in Zazaca konuşan Kızılbaş aşiretlerine mensup bir köylü kanalıyla, bu korunma vergisinin İslam diniyle bağlantılı olarak değerlendirildiğini nakleder. Haraç Hz. Ali aracılığıyla Allah’ın bir emri olarak meşrulaştırılmaktadır.”
Karekin Sırvantsdyants, oldukça ayrıntılı raporunda, Kızılbaşların bu davranışını anlamlandıramaz Ermenilerin emeğinin bunlar tarafından gasp edilmesini ayıplar: “Yüksek ahlaki değerlere sahip Seyyidlerin önderlik ettiği halk arasında, bunca korkunç hırsız ve katillerin bulunması hayret verici. Ancak sadece karşılık verildiğinde ya da silah kullanıldığında adam öldürüyorlar. Aksi halde sadece çalıp çırpmakla yetiniyorlar. Çalıp çırpmayı Tanrı tarafından verilmiş bir hak olarak görüyorlar. Kendilerinden biri öldürülmüş ya da hapsedilmiş ise kim tarafından yapılmışsa onun soyundan ve köyünden intikam almak için ya adam kaçırıyor ya da öldürülenin karşılığında büyük paralar talep ediyorlar. Aksi halde kaçırdıkları adamı büyük eziyetlerle öldürdükten sonra bununla da yetinmeyip kinlerini sürdürerek birkaç kişiyi daha öldürüyorlar. Ordudan çok korkuyorlar. Köylü ve şehirli Ermeni ile Türk arasında bir ayırım gözetmiyorlar. Bazen kendi aralarında da aşiret kavgaları oluyor. Aşiretler köyleri kendi aralarında paylaşmışlar. Her aşiret kendi köyünden vergi topluyor. Hatta Eğin Manastırı, Eğin’in tüm köyleri, Arapgir, Çemişgezek gibi yerlerden bile topluyorlar. Penga köylüleri ve Armıdanlılar cesaretleri sayesinde bu vergilerden muaf durumdalar. Kürtler buralara girmeye cesaret edemiyorlar. Böyle birtakım yerler var, onları bakaya olarak nitelendiriyorlar.
Sırvantsdyants, Kürt olsun Kızılbaş olsun, Dersim çevresindeki Ermenilerin bunlarla olan ilişkisinde zararlı çıktığının altını çizer; Zira ilişki asimetriktir, ancak sınırlı çevrede Ermeniler bu baskıyı, güçlerinin sayesinde uzaklaştırmaktadırlar: Eğin ve çevresindeki dağlar; Sarı Çiçek ve Munzur Sıradağları, Ovacık, Dujik ve bir kolu olan Khosdadır. Yollar çok kötü. Her taraf taş, geçit, tepe, vadi. Tüm marhasalık dağlık. Her tarafta Kürt ve Kızılbaşlar kaynıyor. Ermenilerin bunlarla alışverişi çok ama çoğu zaman da zarar görüyorlar. Kervanları soyuluyor, hayvanları, malları çalınıyor, tehdit ediliyorlar, cinayetler işleniyor. Ama burada bir fark var. Buradaki Ermeniler de silahlı, iyi de siyaset bildiklerinden, bazen cesaretleri bazen devletin aracılığı, bazen de dostane yollarla çalınanları geri alabiliyorlar. Davarları, katırları çalmak, İstanbul’dan gelenleri soymak, adam yaralamak gündelik olaylardan. Bir yıl önce Ovacıklı ünlü bir haydut devlet tarafından ele geçirilerek Harput’a gönderilmiş ve hapsedilmiş. Aynı tarihlerde Eğinli Boğos adlı Ermeni bir tüccar Ovacık taraflarındaymış. Kürtler onu rehin alarak Eğinlilere haber salıp, “Eğer bizim adamımızı (Kürdü) kurtarmazsanız Boğos’u öldürürüz” demişler ve adamı uzun süre tutmuşlar. Kürt hapisten kurtulamamış. Zavallı Boğos kaçmaya fırsat bulmuşsa da arkasından yetişip kayaların üstünde canını almışlar. Boğos’un zavallı ailesi her sabah, öldürüldüğünü haber aldıkları saatte ağlayıp sızlıyormuş.
Dr. Nuri Dersimi (Baytar Nuri) ve Ermeni – Kızılbaş ilişkileri
Baytar Nuri Dersim Kızılbaşları içinde ilk üniversite mezunudur. Kedini muhalif addeder. Dr. Nuri’nin Ermenilere bakışı şaşıdır. Olanları tamamen tersine çevirdiği Hatıratında satırlar Ermenilere karşı kin doludur: “19 Asır başlarında II. Sultan Mahmut Han, Ermeniler hesabına doğuda Kürdistan derebeylerine şiddetli darbeler vurmuş ve Ermenileri memnun etmek istemişti. İşte bu gibi nedenlerle Kürtler Ermenilere karşı savunma durumu almaya mecbur kalmış ve korunma tedbirleri düşünmeye başlamışlardı. İşte o andan itibaren Kürtlerle Ermeniler arasındaki dostluk ve sevgi bağları sarsılmaya yüz tutmuştu.” Sözleriyle tarihi Ermenistan’da dengelerin Tanzimat ile bozulduğunu söyler . Aslında Tanzimat ile birlikte Ermeni Köylüsünün dengesi altüst olmuş, çifte haraç ile karşı karşıya kalmıştır. Zira hem devlete vergi hem de Kürtlere ve Kızılbaşlara haraç verir duruma gelmiştir.
Baytar Nuri gerçekleri tersyüz etmekten çekinmez. Dersimi, çarpıtmalarına ve yalanlarına Seyit Rıza’yı şahit gösterir. Kemalist dönemde, Dersim müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyeliğine getirilen Seyit Rıza, 1938’de İsyan bahanesiyle idam edilecektir.
Nuri Dersimi’nin günümüze uzanan önerisi dikkat çekicidir . Ermenilerin Kürtlerle barışmalarının koşulu yapılanları unutacak hem hiçbir hak talep etmeyecektir:
“Ermeniler tarafından bu bölgede sakin olan Kürtler’den öldürülen ve miktarı 1,5 milyonu aşan katliamdan bir nebze olsun söz etmediler. Ermeni katliamından Kürtler sorumlu oluyorlar, Kürt katliamından Ermeniler sorumlu tutulmuyor. Ermeni aydınları bugüne kadar Erzurum’un, Bitlis’in, Van’ın Diyarbekir’in, Elaziz’in, Dersim’in Ermenistan olabileceği hayalinden vazgeçtiklerini ispat ettikleri takdirde vatandaşları ve ırkdaşları olan Kürtler’le dostça bir hayat geçirmeye başlamış olurlar kanaatindeyim. Aski takdirde arada bulunan bu nefretin devamı her iki unsurun gelecekte felaketine yol açacaktır. Üzücü durumların ortaya çıkmasını önlemek için öncelikle Kürtler aleyhine yazılmış olan gerek eski ve gerekse yeni kitap ve yayınların, Ermeni aydınları tarafından yakılmak suretiyle ortadan tamamen ortadan kaldırılması ve bizzat Türkler tarafından her iki kardeş unsurun arasına saçılmış olan bu uğursuz ayrılık tohumundan ötürü bir unutkanlık perdesi çekilmesi gerekmektedir.”
Bu zihniyetin değişmediğini ve günümüze uzandığını söylemek yanlış olmaz.
Nuri Dersimi, Ermeni Taşnaklar’dan yazar Rafi, Kürtler aleyhine kitap yayınlamıştır. Hand, Gayzer Celalettin vb gibi Ermeni basını Kürtler aleyhine zehirler saçmaktadır. Sözleriyle Ermeni tarihi roman yazımının önemli ismi Raffi (Hagop Melik Hagopyan) ve romanı Jalaleddin hedef alınmaktadır. Romanın kahramanı Şeyh Celalettin, Boğos Natanyan’ın raporunda geniş yer aldığı gibi Vahan Bardizaktsi’nin Sıla’dan Sözler başlıklı raporunda Moğollar, depremler gibi afetlerle eşdeğer sayılır.
Şeyh Celaleddin’in saldırılarının yalnızca Ermeniler ya da yabancı gözlemciler değil, Osmanlı yöneticileri tarafından da çok iyi bilindiği ve hatta bazı görevliler tarafından korunup kollandığı bilinmektedir.
Şeyh Celaleddin ailesi Kemalist dönemde de etkindirler, Kamran İnan Dış işleri bakanı, Edip Safter Gaydalı devlet bakanı, Selahattin İnan Mebus, Zeynel Abidin İnan mebus.
Ermenilerin tanıklığı: Sargis Alemyan ve Çileli Ağavni
Dersim konusunda Sargis Alemyan’ın gözlemleri de önemlidir. Soykırımdan tesadüfen kurtulan Alemyan özyaşam öyküsünde, başından geçenlerle birlikte Ermeni- Kızılbaş ilişkilerine değinir. Alemyan, Dersim’e ulaşabilen Ermenileri şanslı sayar. Dersim’de şartlar iyi değilse de en azından ölüm tehlikesi bir an için uzakta kalmıştır denilebilir. Ancak açlık ve hastalık burada da onların peşini bırakmaz. Dersim’e ulaşan Ermeniler Rusların Erzincan’a gelmesiyle birlikte Kürtler tarafından kervanlarla Erzincan’a taşınır. Tabii ki bunun maddi bir bedeli vardır.
Mihran Garipcanyan’ın Tiflis’te 1916 yılındaki, Harberd şehri Ermenilerinin tehciri ve katliamıyla ilgili tanıklığı bu maddi bedeli doğrulayanlar arasındadır: Hükümet, Dersim Kürtlerinin (Kızılbaşlar) Yeprat [Fırat] üzerinden kayıklarla Ermenileri naklettiğini duyarak kayıklara el koydu ve zincirle bağladı. Bu yüzden Dersimliler, Ermenileri sallarla naklederek, kurtarmaya başladı. Ermenilere yönelik bu yaklaşımları tamamen maddi çıkar, rüşvet elde etmeyle ilgiliydi. Bu yoldan hayli zenginleştiler.
Hraç Norşen’in babaannesi Ağavni’nin çileli yaşamını, kendini güvende hissettiği yabancı topraklarda kaleme aldığı, Çileli Ağavni anlatısı, Soykırımdan kurtulan bir Ermeni kızının yaşamından hareketle Ermenilerin bu coğrafyadaki Ermeni Soykırımdan itibaren Ermenilerin zor ve çileli yaşamını resmeder. Bu uzun tarihsel dönemde soykırıma, ölüm yolculuğuna, ihtida ettirilenlere, kurtarılan Ermeni kadınlarının ve çocuklarının Kürtler arasındaki esaretine, Koçgiri’de Topal Osman’ın zulüm ve katliamlarına, cumhuriyet/Kemalizm rejiminin ayrımcı politikalarına, 20 kur’a askerlik, Varlık Vergisinin ve 6/7 Eylül 1955 pogromunun tanığıdır Ağavni . Anlatı Türkiye’nin gayri resmi tarihidir da aynı zamanda.
Ağavni, tesadüfün yardımıyla Koçgiri Alevi-Kürt Aşireti mensuplarınca kurtarıldığında, Kürtler arasında 10 yıl sürecek esareti başlayacaktır. Tutsak edildiği köyde Ermenilerin Kürtler arasındaki esaretine, tutulduğu konakta Ermeni mallarının gaspının delillerine tanıklık eder, Kürt Beyinin konağı Ermeni malları ve eşyalarıyla doludur. “Konakta da Ermenice yazılı tabaklar, halılar, şamdanlar, el işlemeli sırma ipek örtüleri az değildi. Şu kilisenin, şu manastırın, bilmem hangi zengin ailenin mallarıydı. Beyler yüzlerce can kurtarmışlardı ama büyük de bir servet yapmışlardı…
Kürt köylüleri, günlerce, aylarca Ermeni köylerini talan etmiş, eşeklerle, öküz arabalarıyla yük taşımışlardı.” Ağavni’nin resmettiği konak Koçgiri’de Alişer Efendinin de bulunduğu Mustafa paşa/ Haydar/Alişan Beylerin konağıdır.
Katliamcı Bir Figür: Karmo Yusuf
Divan-i Harbi Örfi’nin Erzincan “Tehcir ve Taktil” Davasında yargılananlardan biri de Dersim ‘Aşîret Rü’esâsı’ndan [Reislerinden] ve eşkıyâ-yı meşhûreden [meşhur eşkıyalardan] Karmo Yusuf… ‘tur.
Karmo Yusuf tehcir konvoylarına saldıran ve onları öldüren ekibin başında yer almaktadır: Karmo Yusuf ve Arslan ve Kâgü’nün sûret-i mahsusada [özel olarak] tertîb ve teşkil edilen hüviyyetleri mechûl çete efrâd-ı mel’ûnesiyle [alçak çete ferdleri] müştereken ezmine-i muhtelifede [çeşitli zamanlarda] ve Erzincan’ın gâyet yakın mesafesinde kâ’in [olan] Zenberek Köprüsü ve Telli (Tebelli) Çayı ve Kemâh Boğazı nâm mahallerde tehcir edilmek üzere cem’ [toplanan] ve sevk olunan binlerce kişiden sıbyân [çocuk] ve ‘acezeden [yaşlılardan] mürekkeb Ermeni kafilelerinin önüne çıkarak müsellahan [silahlı] bi’l- hücûm [hücum ederek] ekserisi kati ve imhâ ve mallarını nehb ü yağma [gasb ve yağma] ve merku- mûndan [adı geçenlerden] Hâfız ‘Abdullah ‘Avni ve Rızâ Efendiler’in kezâlik [keza] ma’iyyetlerindeki çete efradıyla birlikte yetmiş kadar Ermeni’yi nehre ilka [bırakma/atma] ve su içinde çabalayanları da kurşunla cerh [yaralama] ve ifnâ’ [yok] eyledikleri… Sabit olur ve idama mahkum edilir.
*Ermenistan başkenti Yerevan’da 25-27 ocak 2014 tarihlerinde düzenlenen The Alevi Zazas and Their Neighbours başlıklı International Collquium’a sunulan bildiridir.
Kaynaklar:
Arsen Yarman, Palu – Harput 1878, I. Cilt, Derlem y. 2010,
Boğos Natanyan, Ermenistan’ın Gözyaşı, Arsen Yarman, Palu – Harput 1878, Raporlar II. Cilt, Derlem y. 2010 içinde
Garo Sasuni, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15.Yy’dan Günümüze Ermeni Kürt ilişkileri, çev. B. Zartanyan-M. Yetkin, Med Y.1992
- A. Yerevanian, “Tcharsantja Ermenilerinin Tarihi”, Beyrouth, 1956, s. 133 (Ermenice)
George A. Bournoutian, çev. E. Abadoğlu- O. Kılıçdağı, aras Y. 2011
- Haladjian, “Dersim Ermenilerinin Etnografyası “”Ermeni Etnografyası ve Folkloru » dergisinde, cilt 5, Erevan, 1975, p. 69, 76-77, 96, 254, 256, 263 (Ermenice).
Hagop Şahbazyan, Kürt-Ermeni Tarihi, çev. Ferit M. Yüksel, Kalan Y. 2002
Hans-Lukas Kieser, Iskalanmış Barış, Çev. Atilla Dirim, İletişim,2005
Hraç Norşen , Çileli Ağavni, aras y. 2009
Hrant D. Andreasyan, Bir Ermenî Kaynağına Göre Celâlî İsyanları, http://www.kaynakca.info/eser/145151/bir-ermeni-kaynagina-gore-celali-isyanlari (11.10.2014)
INDEX.ANATOLICUS, http://www.nisanyanmap.com/?y=halvori&t=tunceli&lv=1&u=1&ua=0
Karekin Sırvantsdyants, Toros Ahbar Ermenistan Yolcusu, Arsen Yarman, Palu – Harput 1878, Raporlar II. Cilt, Derlem y. 2010 içinde
Kazım Gündoğan, 1937-38 Dersim Katliamında Ermeniler, http://hyetert.blogspot.de/2014/02/1937-38-dersim-katliamnda-ermeniler.html (11.10.2014)
Murat Bebiroğlu, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Ermeni Nizamnameleri, 2003
Murat Turan, CHP’nin Doğu’da Teşkilatlanması (1923-1950) Libra2011
Nimetullah Atal, Kürt kimliği ve Ermeni meselesi üzerine notlar. http://www.yuksekovahaber.com/haber/kurt-kimligi-ve-ermeni-meselesi-uzerine-notlar-120520.htm
Dr. Nuri Dersimi, Hatıratım, Doz Y. 1997
Sargis Alemyan, Anılar, çev Diran Lokmagözyan, Pencere Y. 2011
Vahan Bardizaktsi’nin Sıla’dan Sözler, Arsen Yarman, Palu – Harput 1878, Raporlar II. Cilt, Derlem y. 2010 içinde
V.N.Dadrian&T. Akçam, “Tehcir ve Taktil” Bilgi Ün.Y. 2008,
19 Mayıs/Tarihin İktidara Yedeklenmesi–Sait ÇETİNOĞLU
Sait Çetinoğlu:
19 Mayıs/Tarihin İktidara Yedeklenmesi
ermenistan.de/sait-cetinoglu-yazi-19-mayis-tarihin-iktidara-yedeklenmesi
ermenistan.de/sait-cetinoglu-yazi-19-mayis-tarihin-iktidara-yedeklenmesi
Milliyetçilik, bireylerin bir siyasi düzenin üyeleri arasında topluluk oluşu vurgulayan sembol ve
inançlar dizisine mensubiyeti olarak psikolojik nitelikli bir olguyu tanımlar[1]
20’li yılların başındaki İmparatorluktan Cumhuriyete geçişte, eskiden de var olan, kendine
ait bir devlete sahip olmaya ve onu idare etmeye alışkın olan askeri yönetici elit sınıf
mensubu olan Kemalist kadrolar, eskiden de olduğu gibi, “Memluklar tipinde bir yönetici
sınıf olarak,”[2] yönetenlerin huzuru sağladığı, yönetilenlerin artık üreterek, yönetenlerin
bekasını yükümlendiği[3], kendini idare eden fakat yaptırım gücü olmayan zayıf sınıfların
üzerine oturmuştur.
Kemalizm’in ideolojisi ve onun laik, batılılaşmacı milliyetçiliğinin temeli: İttihatçıların Anadolu
dışı irredantizmi kırpılmış, bir Türkî idealdir.
İttihatçılığın devamı olarak yapılan Kemalist reformlar; Osmanlıcılığı ve İslam’ı reddederek ve
İmparatorluğun Anadolu Türklerinin oluşturduğu etnik millete hizalı tümleşik bir teritoryal
siyasî topluluk olarak yeniden tanımlayacak şekilde, kentlerde bir dizi modernleştirici
toplumsal ve kültürel reformu kabul ettirip, Türk anavatanının takipçisi olduğu Osmanlı
İmpa ratorluğu ile Halife’den kopması işine nezaret etmektir.
Millete dair bu teritoryal ve sivil düşüncelerin gerçekleşti rilmesi, millî bir kültürel kimlik
1/6 içinde bir dayanışma temelini gerektirir. Ancak bu temel yoktur ya da çok zayıftır. Anadolu
kendini İslami bir kimlikle ifade etmektedir. Halife’nin gölgesi de hala önemli ölçüde etkilidir.
Bu durumda Kemalistler bir etnik geçmişi keşfederek, Türklerin kökenini Orta Asya’ya, Oğuz
Han’a uzanan bozulmamış soylarına, dillerinin (Güneş Dil Teorisi) eskiliğine dayandıran bir
teoriden ya rarlanarak zoraki etnik mitler, anılar, değer ve semboller tedarik etmeye çalıştılar.
Ancak harekete geçirdikleri Mitoloji, sağlamaya çalıştıkları dayanışma temelini kurmakta ve
heyecanlandırmada yeterli işlevi göremez.
Kemalistler tarafından 1920lerin ortalarından itibaren Müslüman-Osmanlı milliyetçiliğine
alternatif olarak konulan ve kesin bir şekilde benimsetilmeye çalıştıkları Türk Milliyetçiliği
programı, Toplumun geniş kesimlerinde öfkeye yol açar. Bu program, 1912–1922 arasındaki
o zor dönemde gerçekleştirilen Müslüman-Osmanlı dayanışması bağlarını yok etmiştir.
Bunun yanında bu mitlerin, Anadolu’nun sahiplerinin Türkler olduğu ve Anadolu’dan
kovulanların (Ermeniler, Helenler ve Pontoslular), bu topraklarda haklarının olamayacağı
yönünde bir bilinci geliştirdiğini söylemek mümkün.
Her romantik milliyetçilikte bir uzak ülke ve altın çağa atıf yapılarak tebaa şekillendirilmeye
çalışılır, heyecanlandırılır. Turan da bu işlevi görmüştür. Güneş dil teorisi de yerleşik olarak
bulunulan toprağın çok eskiden beri sahibi hatta ilk sahibi oldukları bilincine ve
propagandasına yöneliktir.
Teritoryal düşüncede sağlanan görünüşteki başarıya rağmen etnik payandalarında ciddi
sorunlarla karşılaşılır. Etnik mitler ve Etnik seferberlik, milliyetçiliğin gelişimi bakımından
temel oluşturmayı başarmakta yetersiz kalır.
Küçük kasaba ve köyler İslâm’a bağlılık duymayı ve İslâmî duygular sergilemeyi sürdürür.
Türkî teoriler ve sembolizm, yaratılan burjuvazi arasında bile, geniş ve yaygın bağlılık hissini
oluşturmayı başaramaması, 30’lu yılların ortalarında yeni arayışları beraberinde getirir.
Kemalistlerin millet ve milliyetçilik kurgusu ile ilgili literatürden haberdar oldukları
anlaşılmaktadır. Kemalistler bu konuda oldukça bilinçlidirler ve ne yaptıklarının
farkındadırlar. Türk Milliyetçililiğinin yerleştirilmesi için zor da dâhil olmak üzere ne
gerekliyse bunları adım adım gerçekleştirmekten çekinmezler.
1930’ların ortası Kemalist rejimi kalıcılaştırıcı önlemlerinin meyvelerini verdiği yıllardır ve
30’lar, Kemalist kadroların bir önceki on yıla göre oldukça rahat oldukları bir dönemi ifade
eder. 1925 Mart’ında kabul edilen Takrir-i Sükûn Kanunu’nun sağladığı eşsiz ortam da bu
koşulların pekişmesinde önemli rol oynar, her türden siyasi muhalefetin yok edilmesi ve
basının susturulmasında neredeyse hükümete sınırsız yetki veren Takrir-i Sükûn Kanunu
büyük işlev görür. Kemalistlerde, artık önceki on yıldaki çekingenlikleri yoktur, kendilerine
güvenleri gelmiştir. Kemalizm’in topluma istediği kimliği yerleştirebilmesi açısından, unutkan
bir toplum yaratmak anlamında kolaylaştırıcı bir öğe olarak Harf İnkılâbı da ihmal
2/6 edilmemiştir. Bu vesileyle geçmişle bağı kopartarak İmparatorluğu parçalayan kadroların
üyeleri oldukları da unutturulur.
Takrir-i Sükun ortamında muhalefet potansiyel olarak da ortadan kaldırılmış, ayrılıkçı
kalkışmalar tedip edilmiş, tek parti kurumsallaşmıştır. Artık Halife gibi birinin de gölgesi
kalmamıştır. Toplumun siyaseten teslim alınma süreci tamamlanmıştır. “Eleştirinin
düşüncenin olmadığı yerde ise her türlü saçmalık ve abesle iştigal mümkündür ki,
inkılapların art arda yapılarak modernleşme süreci[4]nin hız kazandığı 1920’lerin ikinci
yarısından sonra, 1930’larla birlikte tam da bu olmuştur.”[5]
Bütün bu inkılaplar aynı zamanda Falih Rıfkı’nın da söylediği gibi Türkleşmek amacına hizmet
etmektedir.[6]
Kemalist rejimin yerleştirilmesi için Takrir-i Sükûn kanunu eşsiz bir olanak sağlar. Mustafa
Kemal’in prestiji ve etrafında örülen kişi kültü de bu dönemde başlar ve ilk Mustafa Kemal
heykeli 1926 tarihinde yapılır, bunu Taksim anıtı izleyecektir. Bu anıt, görsel araçların,
geçmişi yeniden yazma konusunda kullanılışının eşsiz örneğidir. Önder figürü bu dönemde
otoriter, laik, modernleşme ve Türklük temelinde milletin inşası gibi bir dizi politikanın
tanıtılması ve savunulmasında kullanılmaktadır. Bu politikalar, laiklik söz konusu olduğunda,
geniş kitleler tarafından tepkiyle karşılanır, Türk milliyetçiliği söz konusu olduğunda ise, Türk
olmayan topluluklar için bir tehdidi ifade eder.[7]
1930’ların başındaki ki Serbest Fırka deneyimi, Kemalizm oldukça zayıf olduğunu da gözler
önüne sermiştir. Anadolu’nun Kemalizm’e ve Kemalist milliyetçiliğe dahli yoktur ve romantik
milliyetçiliğin Mitolojik öğeleri Anadolu’yu heyecanlandırıp, Kemalistlerle dayanışma
duygusunu geliştirememiştir. Kısacık Serbest Fırka deneyimi, yönetici elitin, zorla kabul
ettirdiği Kemalist Milliyetçiliğin toplumla bağlarını kuramadığı anlaşılmıştır.
Bu dönemin tanıklarından Ahmet Hamdi Başar, Mustafa Kemal’in 1930’larda Samsun’a
gelişini şöyle anlatır: “Samsuna geldiğimiz zaman başka yerde görmediğimiz bir manzara
karşısında kaldık: gece her tarafta fevkalâde inzibatî tedbirler alınmıştı- İstasyondan itibaren
bütün yollar süngülü askerler tarafından tutulmuştu. -Halk asker kordonlarının ar kasına
sinmişti. Bu suretle askerden ve polisten mâada hiç kim seyi görmeden, âdeta bir düşman
şehrine henüz giren bir ku mandan gibi Gazi ve bizler otomobillerle, Gazinin misafir edi leceği
konağa geldik- O Samsun ki, 1919 senesi Mayısında, Gazinin, vatanı kurtarmak üzere
Anadolu’ya ilk adımım attığı yerdi- On bir sene sonra vatanı kurtarmış, davalarını or taya
atmış, inkılâbını tamamlamış bir şef, bir kurtarıcı sıfatı ile ve daha iyi neler yapılabileceğini
anlamak maksadı ile bu raya girdiği gece ayni adam bir inzibat kordonunun himayesi ne
muhtaç kalmaktadır”[8] Bu durumda yeni mitlere, yeni heyecanlara ve yerelin ortak edilmesine ihtiyacının olduğu fark edilmiştir. 1920’lerin ortasında başlayan, Mustafa Kemal’in etrafında örülen kişi kültü, 1930’larda yoğunluğunu arttırarak devam edecektir. 30’lu yıllar aynı zamanda kapitalizmin
3/6 büyük krizinin güçlü adamlarla çözmenin geçerli olduğu yıllarla da örtüşmektedir. Tek tip bir
toplumun inşası için en önemli adımlardan biri de Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 1935 yılı
kongresinde atılır. Nazi örneğini izleyen CHF, fırka ile devleti birleştirir. Fırka, artık Yunus
Nadi’nin deyimiyle, “bütün milleti aynı hedef istikametinde toplayan muazzam bir aile
kucağı”[9]dır. Totaliter iklim tamamlanmıştır.
Ankara’da Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi de bu dönemde kurulur. Fakültenin açılışını
mecliste, dönemin Maarif Bakanı şu sözlerle ifade eder: “Atatürk”ün yüksek dehasından
doğan ve kendi kutlu eliyle yaratılan tarih ve dil hareketi, bunlara bağlı arkeoloji ve coğrafya
bilgileri için Ankara’da bir fakülte açılacaktır”[10] 1930’lar Türk olmayan topluluklar için, 2510 Sayılı İskan Kanunu (1934) ve Meclise geldiği gün kabul edilen Tunceli Kanunundan (1935) dolayı da özel bir önem taşır.
Oluşturulan totaliter iklimde bu kez yerellik seferber edilerek, Kurtarıcının maceraları
yeniden yorumlanacak ve yerel, sürece dahil edilecektir. Samsun-Erzurum-Sivas-Ankara
zinciri yeniden kurgulanarak, 19 Mayıs’a da ayrı bir önem ve anlam verilir. “Mustafa Kemal’in
19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıktığı ve Türk ordularının 9 Eylül 1922’de İzmir’e girdiği
doğrudur da geri kalan her şey bu resmi tarihin şöyle ya da böyle kurbanı”[11] olarak
yeniden kurgulanacaktır. Devletin yeniden üretimi çerçevesinde lider yeniden üretilerek,
halk da bu sürece dahil edilerek, lider, “Tek Adam olmaktan da öteye gidecek, kurduğu
devletin tanımı bile Devlet, Atası etrafında toplanmış millettir diye yapılacaktı[r].”[12]
Tarihin, açıktan iktidara yedeklendiği bu dönemde Türk Tarih ve Araştırma Kurumu
kurularak yeni mükellefiyetler getirilir: “geniş halk tabakaları, Türk Tarihi Araştırma
Kurumuna fiili, müspet yardım ve hizmette bulunacaklar, bunu vatani, milli vazife bilecekler
ve bununla mülellef tutulacaklardır.”[13] Siyaseten teslim alınmış toplum istenilen her yöne
çekilip, her işe koşulabilir durumdadır. Yereli seferber etmede ve şekillendirmede Halkevleri
de altın çağını yaşamaktadır. Bu dönemde rejimin en önemli kurumlarından Halkevleri’nin
bütçesi, Diyanet İşleri Reisliği dahil birçok Vekalet bütçesi toplamının üstündedir.
Artık, Orta Asya’nın yerini, Anadolu, Oğuz Kağan’ın yerini de ulusal kahraman alacak ve
Halaskar’ın maceraları yeniden yorumlanarak yeni bir mit yaratılacaktır. Bu yeni süreçte bu
kahramanlığa somut olarak yerliler de dâhil edilecektir. Soyut Ata’nın yerini somut Ata
alacak, kurtarıcı ve kurucunun maceralarına halk da menzil menzil (Samsun-Erzurum-Sivas-
Ankara) dâhil edilerek kahramanlığa ortak edilecek, Türk milliyetçiliği kurgusuna yeni bir
zemin aranacaktır.
“Yıl 1936. Günlerden 19 Mayıs. Atatürk Dolmabahçe’de, ya nında Şükrü Kaya, Ruşen Eşref,
Kılıç Ali, Salih Bozok, Mehmet Soydan, Nuri Conker var, konuşuyorlar.
“Birdenbire Atatürk soruyor: ‘Bugün günlerden ne?’
“Diyorlar Salı, Çarşamba neyse.
4/6
“Ayın kaçı: 19’u
“Aylardan ne: Mayıs.
“Ne oldu bugün söyleyin bakalım” diyor.
Düşünüyorlar, 19 Mayıs’ta ne oldu?
Nuriye Akman şaşırıyor. “Bilmiyorlar mı? Nasıl olur?” diyor. Bozdağ devam ediyor:
“Nasıl bileceksin canım. O zamana kadar 19 Mayıs’ın lâfı yok. Onun için soruyor Atatürk.
Şimdi bunlar arıyorlar, İzmir’in işga linin 3’üncü günü, diyorlar. ‘Ankara mitingi yapılmıştı’,
diyorlar. Atatürk ‘değil’ diyor.
‘”İsmet Paşa’nın Lozan’dan Gazi’ye çektiği telgraf,’ diyorlar.
‘”Hayır, o 1923’te, Mayıs’ta değil, diyorlar. ‘Haliç Konferan sı,’ diyorlar.
‘”İngilizlerle Irak meselesi üzerinde konuşmuştuk,’ diyorlar.
Akman da bu kez gazeteci merakıyla, “Kim anlatıyor bunu size?” diye araya giriyor.
İsmet Bozdağ yanıtlıyor:
“Şükrü Kaya anlattı. “Terakkiperver Fırka’nın kapatılması da bu aylarda olmuştu,” diyorlar.
“Atatürk, ‘Bırakın yahu bunları’ diyor. ‘Öyle bir şeydir ki bu, ülkenin kurtuluşudur’. Yine
bulamıyorlar. En sonra Şükrü Kaya hatırlıyor, ‘Bu sizin İstanbul’dan ayrıldığınız gün mü?’
deyince ‘Yaklaştın’ diyor, ‘Samsun’a çıktığımız gün’. Sonra, ‘Asıl yapacağı nız bayram bu,’ diyor.
Ertesi sene 19 Mayıs’ta Şükrü Kaya’nın tertibiyle 19 Mayıs Bayramı kutlanıyor.”[14]
Burada 19 Mayıs 1919, yeni bir kurgunun başlangıcına işaret etmektedir. Ulusal Kahraman
yeniden yorumlanarak, Halaskar’ın yeniden yaratılma sürecidir.
Yerelliğin seferberliği ve sürece ortak edilmesi de Türk milliyetçiliğin gelişimine temel
oluşturma bakımından ayrı bir kurgu sürecini başlatır. Ancak bütün bunlara rağmen ulus
yaratmayı beceremez. Farklı etnik ve dini oluşumları birleştiren ortak bir kimliği yaratamaz.
Bu kimlik krizinin devam etmesi ve vatandaşlık bilincini geliştirememesi[15] de Türk
Milliyetçiliğinin saldırganlığının temelini oluşturur.
Dipnotlar
[1] Pierson, Christopher, Modern Devlet, Çev. Dilek Hattatoğlu, Çivi Yazıları 200, s 102
[2] Gellner Ernest, Milliyetçiliğe Bakmak,
5/6
[3] Bu ayrışma tamamen işlevsel olup ayrışmaya pek az karşı çıkılmış hatta iyi gözle
bakılmıştır
[4] Altını ben çizdim
[5] Öngider Seyfi, Kuruluş ve Kurucu, Aykırı y. 2003, s 253
[6] Öngider Seyfi, Kuruluş… s 257
[7] Zürcher Eric Jan, Savaş, Devrim, Uluslaşma, Çev. Ergun Aydınoğlu Bilgi Ün. Y. s 254-255
[8] Başar Ahmet Hamdi, Atatürkle Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye, Tan M. 1945, s 36
[9] Ertunç Ahmet Cemil, Cumhuriyetin Tarihi,Pınar Y.2004, s 273
[10] Ersanlı Behar Büşra, İktidar ve Tarih, AfaY. 1992 s 169
[11] Öngider Seyfi, Kuruluş… s 5
[12] Öngider Seyfi, Kuruluş… s 131
[13] İğdemir Uluğ, Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Tarih Kurumu, TTK 1973 Akt. Büşra Ersanlı
Behar İktidar ve Tarih s 173
[14] Altan Mehmet, Birinci Cumhuriyet Üzerine Notlar, Birey Y.2001, 183-184
[15] Türk milliyetçiliğinde vatan olarak coğrafi bölgenin yerine devletin ifade edilmesi
sorunun temel kaynağıdır 6/6
Topal Osman ve Rum Bandosu– Sait ÇETİNOĞLU
Sait Çetinoğlu:
Topal Osman ve Rum Bandosu (Giresun Rum Flarmoni Orkestrası) Kars, Koçgiri ve Sakarya Seferinde!
Bilindiği gibi, Feridunzade Topal Osman, tehcir işinden yani Ermeni Soykırımın Faillerinden biri olarak aranırken birden bire İstanbul’dan affedildiği gibi, her ne hikmetse o sıra İstanbul’da bulunan Giresun belediye başkanı da sağlık nedenleri dolayısıyla istifa ettiğinde, Topal Osman bir anda kendini belediye başkanlığı koltuğunda bulacaktır.
“Arandığı” dönemi geride bırakan Osman Ağa, Nerede kalmıştık! Dercesine kaldığı yerden başlar… Osman Ağa bu kez hedefine Rumları almıştır. Söylem aynıdır: İçimizdeki yılanlar!… “Hatta bir gün Giresun Millet bahçesinde söylediği nutkunda Osman ağa şunları söylemişti: ‘Hatıramda kalan yılan küçükken başı ezilir, büyüdükten sonra başlarını ezmek zor olur. İçimizdeki yılanlar baş kaldırdılar, bir an evvel bunların başını ezip büyük davalarımıza bakalım’ diye bağırdı ve bu söz nutkunun sonu idi. Rumlar da bizim yanımızda idiler. Onlar da dinlediler. Osman ağanın nutku bittikten sonra bando bir kanto çaldı. Bando çalanlar hepsi Rumdu.” Sarıbayraktaroğlu devamında Bandoyu yada uzun ismi ile Giresun Flarmoni Orkestrasını ve işlevini özetler: “…sırası gelmişken söyleyelim: Osman ağa tam teşkilatlı bir bando takımı düzmüştü. Rum bandocuların yanında Türkler de bando öğrendiler. Bando alayı ta ki sonuna kadar her yere o götürüyordu.”[i] Sözlerinde olduğu gibi Topal Osman Bu Bandoyu bir an yanından ayırmayacaktır. Her eyleminde bando takımını yanında hazır tutar.
Osman Ağa boşa zaman harcamaz hemen Müdafaa-i Hukuk Cemiyetini kurarak onun da başına geçer. El koydukları Ermeni ve Rum mallarının geri alınmasına karşı direnişe geçerken, el koyacaklarını da garantiye almaya koşarlar. Doğaldır ki başlarında Osman Ağaları olarak. Ertesi gün konuşma yapmak üzere herkesi kaleye çağırarak halka konuşma yapacaktır. Başrollerden biri de yine bandodadır:
“Yurdumuzda düşman oturdukça paramızın kıymeti olmaz. Huzurumuz da olmazdı. Osman ağa kararı almış, halka ilan edilmişti. Ertesi gün ‘okullar da dahil Giresun toplu olarak kaleye yürüdü. Bugün herkes pek heyecanlı idi. Osman ağa bir katır üzerinde arkadaşları yanında, bando takımı milli havalar çalarak çeteler oyun oynayarak kaleye çıktık. Kalede ·biraz dinlendikten sonra Osman ağa istediği nutkunu burada söyledi, alkışlar arasında nutuk bitti. Bando çeşitli havalar çaldı. Giresun oyunları oynandı. Daha sonra Giresun kalesinden aşağı bir sel aktı. Bu sel kahramanlık seli idi.”[ii]
Osman Ağa, bu arada silahlı güçlerini örgütler, bunu kolaylıkla yapar, zira. Osman Ağa bir nevi fetih hareketi örgütlemektedir. Ve ganimet kışkırtıcıdır. Ağa daha önce Ermeni Soykırımı sırasında Şebinkarahisar seferine çıkmıştır. Bu Seferi Avenesinden Gençağa yıllar sonra korkunç kelimelerle nakletmiştir:
Şebinkarahisar’a niye gittiniz?
Hiç sorma evladım! En büyük kötülüğü, vicdansızlığı orada yaptık Ermenilere karşı.
Ne gibi şeyler yaptınız dede?
Oğlum, anlatmaya utanıyorum. İnsanların, kadınların, çocukların çığlıkları hâlâ kulaklarımda. Allah günahlarımızı affetsin!
Ne yaptınız ki dede?
Oğlum, bize “Kaliser’de Ermeniler isyan etmiş” dediler. Trabzon’da, Gümüşhane’de, Giresun’da ne kadar hapishane varsa tümünün kapılarım açtı Osman Ağa. Söylediği tek şey vardı: “Düşün peşime! Benimle gelin! Ermenileri buralardan temizleyeceğiz. Mallarını, mülklerini, tarlalarını sizlere dağıtacağım.” Böylece kalabalık bir ordu gibi Kaliser’e vardık. Yakıp yıkmaya, çelik, çoluk, genç, yaşlı, kadın, kız demeden öldürmeye başladık. Sokakta rastladıklarımızı öldürdük; evlere, kiliselere saklananları, sığınanları gaz döküp yaktık.
İnsanları yakarken hiç vicdan azabı çekmedin mi dede?
Çekmez olur muyum evladım! Hele bir olay var ki, gözlerimin önünden hiç gitmez korkunçluğu: Yüzlerce Ermeniyi kiliseye doldurup, üzerlerine gaz döküp yaktık. Sırtları alev almış yanarken, kilisenin demir parmaklı pencerelerinden ellerini bize doğru uzatarak yalvarmaları, patlayacakmış gibi olmuş gözlerinin kocaman yuvarlaklıklarını, o gözlerden çıkarak içime işleyen, insanlığımı delen, öldüren utanç oklarını, vicdansızlık oklarını asla unutmam!
O esnada sen ne yapıyordun?
Osman Ağa’nın yanında durup yanan insanlara bakıyordum.
Başka unutamadığın korkunç olaylar da oldu mu?
Oldu evladım! Kaliser’deki Ermenileri hallettikten sonra köylerine yöneldik. Köyün gençlerini ve erkeklerini öldürdükten sonra geriye kalan 200-250 kişilik çocuk, kadın ve yaşlılarından oluşan bir grubu köyün yakınlarında bulunan bir uçurumun başına getirip, kafalarına kazma küpüsüyle vurarak, yarın dibine doğru yuvarladık. İnsan cesetleri üst üste yığılmış haldeyken üzerlerine çevreden getirdiğimiz pür dalları yığarak, ateşe verdik. Oradan başka bir köye geçtik. İki-üç saat sonra aynı yerden geri dönerken, kömürleşmiş cesetlerin üstünde yüzü, gözü, vücudunun her tarafı yanmış, kömür gibi, katran gibi olmuş haliyle, elleri havada, hortlak gibi bir erkeğin inleyerek dolaştığını gördük. Adamın hortladığını zannederek korkudan tir tir titremeye başladık. O anda Osman Ağa’nın keskin sesi duyuldu, ‘Öldürün şunu!’ demesiyle tek el silah sesi vadide çınladı.”[iii]
Topal Osman Milli Mücadele sırasında başka seferlere çıkar bunlardan biri de Kars seferidir. Topal Osman’ın mezar kitabesinde “istiklal harbinde milli taburla Ermeni muharebesi” olarak kaydedilir.
“Sene 1920’ye geldi. Kars’a Kazım Karabekir paşa (general) emrine de asker göndermek istiyordu. Hemen eldeki kuvvetten 1920 senesinin Eylül ayının ilk günlerinde sekiz yüz elli mevcutlu ve hepsi abazıpka olan bir taburumuzu hazırladı ve Kazım Karabekir paşa emrine gitmek üzere Giresun’un doğu semti olan Boğacak mevkiinde Yunan’dan esir alınmış olarak beklemekte olan 500 tonluk Fülya motoruna bindirip bando da dahil olmak üzere yola koydu.
Bu taburumuzun 500 kişisinin silahları vardı, 350 kişisin silahı da Trabzon’da tamam olacaktı. Bu motora Osman ağa da girdi. Motorun direğine bayrak çekildi. Motorumuz bando da içersinde olmak üzere Giresun’dan böyle uğurlandı.”[iv] Giresun Rum Filarmoni Orkestrasına da sefer görev emri verilmiştir. “Taburun Kars’a giderken Klarnist Panayot idaresinde dokuz kişilik bir mızıkası vardı. Hepsi de Rum’du.”[v]
Osman, 1921 yılında bu kez Koçgiri Seferine gönderilir. Kars’tan gelen birliğe, Giresun’dan hazırlanan tabura ilaveten 120 kişilik Rum amele taburu eşlik edecektir.
“1921- 11/3/1337 Osman ağa alayı Koçkiri isyanını bastırmaya gidiyor. Giresun’da hazırlanan bir tabur asker ve yine Karsa giden 850 kişi mevcutlu taburumuzda Giresun’a gelmişti. O tabur da beraber olmak üzere iki tabur bir bölük olarak Giresun’dan saat 1,30’da hareket ettiler
Bu isyanı bastırmaya gidecek olan yalnız Türk çocukları idi. Rumlar ise rahat evlerinde oturacaklardı. Osman ağa şöyle düşündü. Rum gençlerini hemen hizmete çağırdı. Bu Rumlar askerin önünde gidecek yol açacaklardı. Çağrılan Rumlar 120 kişi idi. Rumlar geldiler kendilerine vazifeleri söylendi: Seve seve kabul ettiler. İlk çağrıldıklarında çok korkmuşlardı. Osman ağa bizi hep öldürecek diye.
Bu Rumlar askerin önünde gidecek yol açacaklardı. Çağrılan Rumlar 120 kişi idi.”[vi]
Osman birliğine ilave ettiği Rum amele taburu yanında Giresun Rum Filarmoni Orkestrasını da yanına almıştır.
Sarıbayraktaroğlu çetenin toplanmasını ve hareketini ayrıntılı resmeder: “Koçkiri harekatına henüz hareket etmezden evvel, alay kumandanı Osman ağa askeri içtima ettikten sonra alayın önüne geçti. Alayımızın bayrağı en önde ve tam teşkilatlı bandomuz hazır alay kumandanı Osman ağa alaya hareket emrini verdi. Alay bandomuzun marş sesleri ile Giresun’dan ayrıldı… Yol yükseldikçe kar tabakası fazlalaşıyor. Erimez’e çıkınca kar pek fazlalaştı. İşte Rum’lara şimdi vazife düştü. Askerin önünde kol kola girip birbirlerini değişe değişe yol yürümeye başladılar, kar eziliyor, yol açılıyor. Alayımız da rahat yürüyordu. Yavuz Kemal’e akşama yakın girildi. Burada alayımıza istirahat verildi. Çete kahvelere evlere taksim olundu. Acele olarak sobalar yandı. Yemekler hazırlandı. Yemek hazırlanırken uşak kemençe çalıp horon tepiyordu. Osman ağalar da ayrı bir kahvede bando onların yanında çeşitli havalar çalıyor, onlar da böyle eğleniyordu…Osman ağa Giresunumuzun folklorunu çok iyi bilip çok da sevdiği gibi tamzara türkümüzü daha çok sever. Glarnetle Panayot’a onu çaldırırdı.”[vii]
Sarıbayraktaroğlu, 16 Mart 1921 günü Şebinkarahisar’a geldiklerini ve hoş karşılandıklarını söylese de Bondonun flütçüsü Papadopulos aşağıda ayrıntılı anlatımında Şebinkarahisar’da fazla kalamadan apar topar ayrıldıklarını nakleder.
Çete alayının Koçgiri’ye hareketini bandonun hayatta kalan tek üyesi Papadopulos anılarında “Kürtlere karşı seferberlik” başlığı altında daha ayrıntılı nakleder: “Topal Osman yüksek bir emirden sonra, geleneksel Laz kıyafetli 850 kişiden oluşan dönemin en mükemmel silahlarına ve dağ topçularına sahip silahlı adamlarıyla , Kahraman Doksan Dördüncü müteşekkil Yıldırım Alayı’nı organize etmeye başladı.
Taburu herşeyden önce 3 ana kola ayrılıyordu. Birinci tabura İsmail Topuzoğlu, ikinci tabura Ziya Bey’in damadı, üçüncü tabura Taş hanı bölgesi sorumlusu İsak Çavuş bulunuyordu.
Aynı zamanda Rumlardan oluşan bando gurubunun da derhal hazırlanmasını ve bando elemanlarının sefere katılmalarını emretti. Adı geçen bu Rum bando gurubunun isimleri ise aşağıdaki gibidir.
Panagiotis Tsiftos Klarnet
Nikolaos Tsitsanoğlu Flüt
Ioannis Papadopoulos Pifero
Eleftherios Kampouroglou Keman
Nikolaos Xanthopoulos Trombon
Pavlos Spathopoulos Trombon
Theodoros Kolesidis Keman
Georgios Polichronidis Flüt
Anestis Ermidis Davul
Aristidis Charalampidis Dümbelek
Eleftherios oğlu Buyukis Üçgen
Panagiotis Chourboulik Trompet
Charikos Charalampidis Trompet
ve 3 Türk müzisyen Klarino, Trumba ve Trombetçi”[viii]
Çeteleri tarafından “Bizim Timurlenk” olarak anılan Topal Osman bu büyük seferberlik için gerekli hazırlıkları tamamladıktan sonra, komutanlarıyla beraber okul bahçesinde dizilmiş sefer ordusunu ve bandocuları kontrol eder.
Türklerden ve Rumlardan oluşan bir kalabalık da mecburiyetten orada bulunuyordu. Ağa ile vedalaşmak, alkışlamak ve vatan haini Kürtleri eli bağlı bir şekilde Giresun’a getirmesi için Ağa’ya dua ediyorlardı. Topal Osman Ağa, başında kalpak, elinde kırbaç, 40 atlı koruma refakatı ile arap atı üzerinde bir fethe çıkar gibi Yeni Cengiz Han olarak Cezayir Marşı eşliğinde 21 Şubat 1921 yılında talancı çetesi ile yola çıkar.
Koçgiri seferine götürülen bandonun hayatta kalan tek üyesi olan Papadopulos “Benim de içinde bulunduğum ve baştan sona takip ettiğim Kürtlere karşı yapılan bu büyük seferin geçtiği yerlerden yaptıkları tüm yağmalarını, saldırıları, kadın katliamlarını, genç kız ve kadınlara yönelik yapılan tecavüz olaylarını ve diğer korkunç olayları abartmadan anlatmaya çalışacağım.”[ix] Sözleriyle Seferde şahit olduğu şiddeti ve vahşeti ayrıntılarıyla nakleder.
“Topal Osman’ın sefer ordusu, yağmurlu ve soğuk bir havanın altında sekiz saatin ardından Kulak Kaya’ya [Yavuz Kemal Beldesi] ulaştı. Çok fazla kar’dan dolayı mecburi olarak burada 5 gün konaklamak zorunda kaldık. Havanın açmasıyla beraber Şebinkarahisar’a doğru yola çıktık. Tamdere ve Asarcuk üzerinden 1 Mart günü Şebinkarahisar’a vararak 3 gün de burada konakladık. Bu süre zarfında kana susamış önderimiz, Mayıs 1920 yılında Şebinkarahisar’da yaşayan Rumları temizlemek için giriştiği ilk saldırısının engellendiğini ve başarısızlığa uğrama nedeninin, bölge valisi ve ileri gelen Şebinkarahisar’lı Türk vatandaşları tarafından olduğu bilgisine ulaştı. Tüm eylemleri ve mücadelesini güçlendirmek için Rum dükkanlarını yağmalayarak kendi hesabına geçirme ve Kirikoğlu Chatzisavva cinayeti ve buna benzer olaylar.”[x] Nedeniyle 5 Mart günü mecburi olarak Şebinkarahisar’ı terk etmek zorunda kalan çete, 8 saatlik bir yürüyüşten sonra Refahiye ilçesine ulaşır.
“Bu süre zarfında çeteleri tarafından 20 Kürt vatandaşını tutuklayarak aynı gün bu kişiler yargılanmadan Refahiye ilçesi meydanında asıldılar.”[xi]
10 Mart 1921 tarihinde yol üzerinde, Kürtlerin ilk köyü olan ve savunma amaçlı olarak toplandıkları “Kayadibi köyü” karşısında, İsak Çavuş önderliğindeki 3. ordusu her hangi bir olumsuzluğa karşı araştırma ve incelemelerde bulundukları sırada. “Kürtler, yukarı Türk köyüne ulaşan güçleri haber almaları neticesinde harekete geçip köyü etrafını sararak, bu Türk köyüne saldırıya geçecekleri anda, daha önce postası tarafından bu olay hakkında bilgilendirilen Topal Osman, sabah saatlerinde güçlü ordusu ile bu köye ulaşarak 3 saat süren çetin bir çatışmanın neticesinde, Kürtleri mağlup eder. 500 dolayında bulunan Kürtler, bu güçlü düşmana karşı ellerindeki çok az sayıda tüfek, balta, hançer ve değnekleriyle cesur bir şekilde savaşmışlardı. Bu sürede ben ve diğer arkadaşlarım harabe halinde bulunan bir taş evinin içinde bekliyorduk. Sabah saatlerinde gizlendiğimiz bu yerden çıkarak sağa sola savrulmuş silahların yanında, organları kesilmiş her iki taraftan da yere yatan cansız insanların bulunduğu Kürt siperlerine ulaştık. Bu cephede 37 Türk vurularak pek çok da yaralı bulunuyordu. Kürtlerin kaybı çok daha fazla idi. Teslim alınan tutsaklar ise aynı yerde süngülenerek öldürüldüler.”[xii]
Ricat eden Kürtler kadın ve çocuklarını yiyecekleri ile birlikte yakın dağa taşınırlar. “Köyde bir kaç yaşlı kadın ve erkek kalmıştır. Topal Osman’ın kasapları bunları da köyün yakınında bulunan derenin kenarına toplayıp tüfekle öldürülerek hayatlarına son verdiler.”[xiii] Topal Osman direnişçileri kıra kıra Koçgiri’ye doğru yol almaya devam eder.
Büyük ağaçlarla sarılı ulaşılmaz büyük bir dağın eteklerinde kurulan Koçgiri silahlı Kürtler tarafından koruma altına alınmıştır. Topal Osman ilk etapta bu dağın etrafı sardırarak, sabaha karşı bir kaç saat sürecek saldırısına başladı. Lakin bu saldırılar bir sonuç vermedi. Akabinde orada savunma amaçlı bulunan Kürtlerin lideri ve silahlı güçlerin bulunduğu bölümün bombalanması emrini verdi. Karşı taraftan duyulan ve şimşek gibi patlayan zabit tüfeğinin atışlarına dayanamayacaklarını anlayan Kürtler, köyden çıkıp beraberlerinde çocuklarını ve kadınlarını alarak dağlara kaçtılar. Etraf sakinleştikten sonra Topal Osman Ağa ve çeteleri ile beraber ve biz hep beraber terk edilmiş ve ıssız köye girdik. Köye girişimizde yiyecek bakımından zengin bir manzarayla karşılaştık. Hala mutfaklarda ateşler yemek pişirmeye hazır bir şekilde yanıyorlardı. Yan tarafında yorulmuş hamurlar ise ekmek yapılıp pişirilmeye hazır olarak bekliyorlardı. Buraları hazır gören Çeteler hemen işe koyularak sacların üstünde ekmek pişirmeye başladılar. Diğerleri tavukları ve koyunları keserek pişirmeye başladılar. Sonrasında gizlenmiş altın gibi ziynet eşyası bulmak düşüncesiyle evleri aramaya başladılar.”[xiv]
Ertesi günün 15 Mart 1924 tarihinde Kürt lider Alişan Bey ve yardımcısı Kör Rıfat’ın ikamet ettikleri Çit bölgesi İmranlı köyüne doğru hareket emri verilerek çete yola koyulur. “Yolumuzun üstünde ufak tefek çatışmaların yanında karların içine atılmış yeni doğmuş bebeklerle yaşlı ninelerin yalvarma ve yakarmalarına karşın her biri toplanarak en vahşi metotlarla öldürüldüklerine tanıklık ettik. 16 Mart ın akşamında sadece çocukların, kadınların ve yaşlıların kaldığı Kürtlerin en büyük köyü olan İmraniye’ye vardık. Diğerleri ise bağımsızlıklarını savunmak için Alisan Bey ile dağlara çıktılar. Orada Topal Osman’ın adamları evlere dalarak sabaha kadar yiyip içiyorlardı. Osman ağa ve yanındaki koruma muhafızları ile beraber Kürt lider Alişan Bey’in merkezde bulunan evinin büyük salonunda toplanmışlardı. Bu evin pek çok odaları vardı. Bu evde sadece ailenin üyeleri kalmıştı. Ertesi günü bize bu ünlü konağı ziyaret etme fırsatı verildiğinde, depolarda bulunan yiyeceklerin bolluğundan, paha biçilmez hazinelerinden, değerli paha biçilmez iran halıları, müthiş bakır kap ve çanaklarından ve odaların mükemmel dekorasyonundan neredeyse küçük dilimizi yuttuk. Akabinde Topal Osman’ın emriyle çeteleri tarafından alınan Alisan Bey’in annesini, karısını ve iki çocuğunu bu evden alarak sözde güvenli bir yer olan Zara bölgesine götürüleceklerini gördüğümüzde yüreklerimiz parçalandı. Adı geçen bu aile fertlerinin akibetlerinin ne olduğunu ancak Allah bilir. Akabinde köyde bulunan inek ve koyunlara yüklenen konağın tüm hazinelerini Giresun’a götürdüler.”[xv]
17 Mart günü Topal Osman’ın köyün meydanına topladıkları 100 kadar yaşlı kadın ve erkeğe “Alisan Bey’in nerde olduğunu ve beraberinde kaç adamının olduğunu” öğrenmek için işkence eşliğinde tutsakların sorgulamalarına başlanır.
Sarıbayraktaroğlu, Topal Osman’ın Alişer bey, Haydar bey, Alişan bey, Hacı beylere bir mektup gönderildiğini kaydeder. “Mektup mealen Ey din kardeşlerimiz, muhterem arkadaşlar içimizdeki Pundustcuları temizledik, Ermenilere terki silah ettirdik, başta büyük düşmanlarımız var. Yunan ordusu da yurdumuza saldırdı. Kardeş kavgasını bırakalım, bir din kardeşi olarak birleşelim Yunan ordusunu yurdumuzdan atalım. Davamızın peşi pek büyüktür. Vatanımızı bu felaketten kurtaralım… Asilerin cevabı ise şöyle idi: Osman ağa biz senin topunu tüfeğini elinden alacağız, başka kimse ile işimiz yoktur…”[xvi]
İşkence seansında Alişan Bey’in yerini öğrenmek için yere yatırdıkları kişilerin ayak ve kafalarında tutarak diğer 2 kişinin bu tuttukları kişiye acımadan bayılana kadar kamçılama işkenceleri devam etti. “Allah için hiç bir şey bilmiyoruz cevabına karşılık canice bir kesim ve ardından cesetlerin bir hendeğe atılma operasyonu başladı. 18 Mart günü İmraniye’den ayrıldığımız sırada Topal Osman bir Türk yerleşim yerindeki birinden Alisan Bey’in 600 silahlı adamları ile beraber karşıki dağda olduğunu öğrenerek, o dağın tepesine doğru hareket etme kararı alındı. Hareket öncesi dağın cevresinin nasıl kuşaltılacağı kararına varan Topal Osman gerekli gördüğü noktalara silahlı askerlerini yerleştirdi. Alişan beyin olabileceği yere derhal top ateşi açıldı. Geri tepen top ateşi 2 askeri yaraladı ve bir cavuşu öldürdü. Aynı vukuatta üzerine gelen şarapnel parçalarından zararsız kurtulan Topal Osman savaşmaya devam etti. Bu savaşta Kürtler özgürlüklerini çok cesurca savundular. Öldürülen bu halkın kanları dere gibi akıyordu. Topal Osman Alayının bu çatışmada 18 kayıbı ve pek çok sayıda yaralıları vardı. Ertesi gün ölülerin defni ve yaralıların Zara’ya kağnı arabaları ile gönderilmesinden sonra Kemah’a doğru yola çıktık. İlerlediğimiz sırada bir Kürt köyüne vardığımızda, beyaz bir bezi bayrak olarak kaldıran at üstünde bir ve yanında 2 kişi gördük. Bunlar Topal Osman’a bu andan itibaren tüm köy sakinleri ona biat ettiklerini köye herhangi bir olumsuzluğun yapılmaması için yalvardılar. Ağa da hiç bir şekilde ona köy sakinlerinin kılına bile zarar gelmeyeceği garantisi ve sözünü verdi. Topal Osman söz vermesine karşın köye vardıklarında çeteler tüm köye dağılarak ev ev aramaya başladılar. Arama sırasında köye gece gelen ve köyde ne olup bittiğinden haberi olnayan ahırda saklanmış 7 Kürt savaşçısı buldular. Çeteler bu 7 kişiyi tutuklayarak bir kaç nöbetçi refakatinde onları bir ahıra hapsettiler. Ertesi günü köy muhtarı ve erkekler tutuklanıp köy meydanına getirildiklerinde köyde büyük bir kargaşa oldu. Muhtarın köye gelen bu Kürt savaşçılarının ne kendisinin ne de köy sakinlerinin haberlerinin olmadığını ve derhal bu kişilerin köyü terk edeceklerini söylemesi boşuna nefes tüketmesi gibi bir şeydi. Neron’un yeyip içip eğlenerek Hristiyanların ateşte yakılmasını seyrettiği gibi Topal Osman merhametsiz ve sadistce çetelerinin müzik eşliğinde insanlık dışı katliamlarını seyrediyordu. Kadınların bile köye ve kocalarına bir şey yapılmaması yönündeki yalvarmaları bile çetelerin bu köydeki insan kıyımını engelleyemedi. Köylülerin öldürülüp ortadan kaldırılması, çetelerin köyü talan etmesi ile devam etti. Devamında ise bir başka Kürt köyünü ateşe verdiler. Köy sakinleri dereye koşup kap çanaklarla taşıdıkları su ile evlerini ve elbiselerini yanmaktan kurtarmaya çalışıyorlardı. Ateşten kurtulmak isteyen köy halkı yakındaki dereye varmaları ile çeteler tarafından öldürülüyordu. Batıya doğru, Refahiye’den Çit’e kadar tüm bölge Kürt ve Türklerden oluşuyordu. Tüm Kürt köylerindeki temizlik operasyonundan sonra tekrar Doğuya doğru yönelerek, güçlerini Kürt nüfusunun çoğunlukta yaşadığı Dersim bölgesine yönlendirdi. Topal Osman önderliğinde 8 günlük bir yürüyüşten sonra Fırat nehrini geçerek 28 Mart’ta Kürdistan’ın uçsuz bucaksız dağı Yılan Dağ’ının karşısında bulunan Kemah’a ulaştık. 8 günlük uzun bir yürüyüşten sonra Fırat nehrinin yüksek köprüsünü geçtik. 28 Mart günü Kemah kasabasına vardık . Karşımızda uçsuz bucaksız Kürdistan’ın Yılan dağı görünüyordu.”
Çok kısa sürede Alişer dışında herkes affedildi. Ölenler, öldükleriyle kaldılar…
Topal Osman yaptığı görüşmelerde daha fazla ileri gittiğinde çok fazla kayıp vereceğine ikna olup 2 Nisan günü geri çekilme kararına karar verdi.[xvii] “Geri çekilme sırasında nehrin kıyısına vardıklarında çetelerine, cephane taşımak için Refahiye den aldıkları alan 5 Rumu öldürmeleri için emir verdi. Akabinde bizi yanına çağırarak bize hey bandocular, şimdi ülkeye karşı ayaklanan ve sizlerden olan 400 kişilik Santa’lı gurubunu oratadan kaldırmaya gidiyoruz. (Santa, Trabzon ili Arsin ilçesi şimdiki adı Dumanlı) Bizi çok korkutan bu Sinsi sözlerine karşılık kendisine bizim onlarla kesinlikle hiç bir bağlantımız yok. Eğer bunlar delirdiyse, memleketimize karşı görevlerini hakkıyla yerine getiren birileri olarak bizim bu olayda ne suçumuz var? Ağa gülümsedi ve bize Sizin cevaplarınız hep böyledir dedi. Fırat nehirinin karşı kıyısına tekrar aynı köprüden geçtikten sonra acil bir telegraf ile Topal Osman, Kemal tarafından bilgilendirilerek, acilen Samsun bölgesinde ayaklanan Rumları bastırmak için o bölgeye dönmesini istedi. 2 günlük bir aradan sonra Ermeni harabe köyleri Avğanos (ağvanıs/Gülova), Purk ve Ezpiter (Adzbıdar/ezbider) Akıncılar arasından geçerek 5 Nisan günü Su şehrine vardık.”[xviii]
Bando Sakarya Savaşına götürülürken Ankara’dan geçer. Alayla birlikte Ankara sokaklarındaki Bando Ankara sokaklarını inletmektedir: “Alayımız şimdi Ankara içersinde, Büyük Millet Meclisinin önünden geçiyor. Büyük Millet Meclisinden bütün milletvekilleri, askeri komutanlar çıkıp alayımızı hoşladılar. Alayımız resmi adımlarla yürüyor. Bandomuzun marş sesleri Ankara’yı inletiyordu.”[xix]
Bandoya Sakarya Savaşında pek iş düşmez. Bir gün Giresun alayı çok büyük darbe aldığında orkestranın Rum elemanları katledilecektir:
“Bu taarruzumuz terakki edemediğinde alay katibi Salih efendi, Osman ağanın yanına gelmişti. Alay komutanı Osman ağa Rum bandocular için “gavurlar ne alemde” diye sordu. Ağanın soruşu manalı idi. Salih efendi anlayamadı, “gavurlar keyfinde, aleminde” dedi. Alay komutanı Osman ağa kızarak “Getirin şu kefereleri” diye emir verdi “Bizim cephemiz bozuldu da siz orada keyif mi yapıyorsunuz” deyip Rum bandocuları öldürttü. Yalnız bunların içersinden Boncukçu’nun Anesti [Ioannis Papadopoulos] Yunan içerisine doğru kaçtı. Karanlıkta peşinden kurşun atılamadı, bizim askerden biri vurulur diye.”[xx]
Topal Osman güzellemesi yazan Fikret Topallı da, Bandonun sonunu şu sözlerle özetler: “Bu takım Kürdistan’a ve oradan da Sakarya cephesine kadar alayla gitmiş idi. Sakarya Muharebesi’nde alayın bir ricatı sırasında dağılıp savuşmuşlar, hatta bunlardan bazıları Yunan tarafına geçmeye de muvaffak olmuşlardır.”[xxi]
Topal Osman’ın Koçgiri’de ve Giresun’a geri dönüşünde yolu üzerinde gerçekleştirdiği vahşet ile ilgili mecliste büyük tartışmalara yol açmasına rağmen, Topal Osman’a siper olan M. Kemal faktörü dolayısıyla bu fiililerinden dolayı cezalandırılması mümkün olmamıştır.
Katliamlar yapılırken kendisine zoraki flüt çaldırılan Bandonun hayatta kalan üyesi İannis Papadopulos, bir daha eline o aleti almamıştır. Papadopulos’un anılarından hareketle Nikos Aslanidis’in hazırladığı belgesel “The Band”[xxii] bu yıl Selanik Uluslararası Belgesel Festivalinde büyük ödülün sahibidir.
[i] M.Şakir Sarıbayraktaroğlu, Osman Ağa ve Giresun Uşakları Konuşuyor, İstanbul 1975. s 73
[ii] M.Şakir Sarıbayraktaroğlu… age, s 96
[iii] Halil Erhan, 1915’te 1980’e Karadeniz, Ermeniler, Eşkıyalar, İnsanlar, Yaşamlar . İletişim.2015, s 111-112
[iv] M.Şakir Sarıbayraktaroğlu… age, s 113-114
[v] Osman Fikret Topallı, Müdafaa-i Hukuk ve İstiklal Harbi Tarihinde Giresun, Serender Y. 2017 s 114
[vi] M.Şakir Sarıbayraktaroğlu… age, s 140
[vii] M.Şakir Sarıbayraktaroğlu… age, s 141-142
[viii] İannis Papadopulos, Pontiaki Melitai, atina 1965 s 49
[ix] İannis Papadopulos,… s 50
[x] İannis Papadopulos aynı yerde. Şebinkarahisar olayları “Kolonia Folklor Komisyonu ve Pontus’un Şebinkarahisar’ı” Derneği’nin başkanı Pantelis Fourniadis tarafından 1964 yılında yayınlanan “Tarih ve Folklor” adlı kaynak’ta detaylı bir şekilde anlatılmışlardır.
[xi] İannis Papadopulos, … s 51
[xii] İannis Papadopulos, aynı yerde
[xiii] İannis Papadopulos,… s 52
[xiv] İannis Papadopulos,… aynı yerde
[xv] İannis Papadopulos, … s 53
[xvi] M.Şakir Sarıbayraktaroğlu… age, s 142-143
[xvii] Nuri Dersimi geri çekilmeyi Topal Osman’ın yaralanmasına bağlar: “0 esnada Koçgiri hadisesine iştirak eden Giresunlu Topal Osman Koçgiri’de yapmadığı melanet yetmiyormuş gibi, kendisine bir kahraman süsü vererek avenesi olan Laz çeteleriyle Erzincan Kemah kaza merkezine gelerek ve Dersim’e sokularak bir çete muharebesi yapmak tasavvuruna kadar kendisinden bir varlık göstermişti. Dersim’den hemen bir kısım Kürt fedaileri gönderildi. Bir çok Laz efradı tepelendi. Topal Osman’da yaralı olarak Giresun mıntıkasına firar etti.” Nuri Dersimi, Hatıratım, Roja Nu Y. Stokholm 1986, s 106
Ancak, konu ile ilgili Denis Dreisbrusch’un araştırmasında, bir başka duruma işaret eder; “ Dersim bölgesinde Topal Osman’la ilişkili bir gerçeği daha vurgulamak gerekir .Tehcir sürecinde Topal Osman önce Sivas topçam’da yaşayan Rumlar ve Ermenileri katleder. Sonra refahiye’ye ilerlerken Dersim’den kendisine 500 kadar savaşçı katılır ve katliamlaraa devam eder. Bu katılım konusunda belirsizliği giderecek asıl yöntem, Dersim’e gelen Hamidiye kökenlilerin Topal Osman’a katılma olasılığıdır. Bu seçeneğe rağmen Dersim aşiretlerinden bir kısmının Koçgiri’ye destek olması, bir kısmının ise Topal Osman saflarına geçmesi , Dersim’de Alevi Zazalar arasında ayrışmanın başladığını göstermektedir.” Denis Dreisbrusch, Ermeni Soykırımı ve İslam (1870-1923) Türkler, Kürtler ve Çerkesler, Dönüşüm Y. 2019, s 445
[xviii] İannis Papadopulos, … s 57
[xix] M.Şakir Sarıbayraktaroğlu… age, s 161
[xx] M.Şakir Sarıbayraktaroğlu… age, s 166
[xxi] Osman Fikret Topallı, Müdafaa-i Hukuk ve İstiklal Harbi Tarihinde Giresun, Serender Y. 2017 s 114
[xxii] https://epontos.blogspot.com/2019/03/blog-post_79.html?fbclid=IwAR1U5wJYyjJ8uJitupucCl1RVR2kbE07Q6c2aLjwYJcV87GNzysFKIBWH7w son erişim: 20.7.2019